Trong nhiều bài phân tích, đồng nhất hóa (uniformity) trong trường học Nhật Bản thường được xem là biểu tượng của sự gò bó: từ đồng phục, tóc đen, đồ dùng giống nhau cho đến những quy định cứng nhắc. Tuy nhiên, nếu chỉ nhìn vào mặt tiêu cực, chúng ta sẽ bỏ lỡ bức tranh rộng hơn: đồng nhất hóa từng giữ vai trò vô cùng quan trọng trong việc kiến tạo xã hội Nhật Bản hiện đại.

Điều đáng nói hơn: trong một số bối cảnh, nó không chỉ hợp lý, mà còn tạo nên những ưu thế mà nhiều quốc gia khác khó có được.


1. Đồng nhất hóa như một “liều thuốc ổn định” sau chiến tranh​

Trước 1945, Nhật Bản đã có một nền giáo dục mang đậm tính đồng nhất hóa, phục vụ cho việc xây dựng quốc gia và huy động cho chiến tranh. Tuy nhiên, sau Thế chiến II, khi đất nước bước vào thời kỳ nghèo đói và hỗn loạn, “đồng nhất hoá” lại được tái sinh dưới một hình thức mới — không còn mang màu sắc quân sự, mà trở thành công cụ để ổn định xã hội và tạo ra sự trật tự trong thời kỳ tái thiết.

Sau năm 1945, Nhật Bản bước vào thời kỳ nghèo đói, thiếu thốn và chia rẽ giai cấp. Chính phủ khi đó đứng trước câu hỏi cấp bách:

Làm thế nào để một xã hội đang kiệt quệ có thể trở nên ổn định và gắn kết?
Nhấn để mở rộng...

Câu trả lời chính là đồng nhất hóa trong trường học:
  • đồng phục để xóa nhòa phân biệt giàu nghèo
  • đồ dùng giống nhau để ngăn so sánh tầng lớp
  • thói quen chung để tạo cảm giác “chúng ta cùng một tập thể”
Trong bối cảnh đặc thù ấy, đồng nhất hóa không phải công cụ kìm kẹp, mà là một chiến lược phục hồi xã hội.


2. Tạo ra “xã hội ít ma sát”: chi phí xã hội thấp, hiệu quả cao​


Nhật Bản nổi tiếng vì:
  • xếp hàng trật tự
  • giao thông an toàn
  • không chen lấn hỗn loạn
  • tổ chức sự kiện lớn như thiên tai, lễ hội, di tản nhanh chóng
Những điều này không phải tự nhiên mà có.

Chúng là kết quả của nhiều thế hệ được huấn luyện đồng bộ về hành vi từ khi còn nhỏ.

Một xã hội mà ai cũng hiểu “luật chung” sẽ vận hành với chi phí ma sát cực thấp.
So sánh với nhiều nước khác: chỉ cần một đám đông rối loạn, chi phí xử lý đã tăng gấp bội.

Trong kinh tế học, đây được gọi là:

“tính hiệu quả của chuẩn mực tập thể.”
Nhấn để mở rộng...

Nhật Bản là ví dụ điển hình.



3. Trường học đồng nhất giúp giảm áp lực cạnh tranh ngoại hình – địa vị​


Nhiều người phê phán rằng trẻ không được thể hiện cá tính. Nhưng nếu nhìn vào mặt tích cực:
  • ai cũng mặc giống nhau
  • mang cùng hộp bút
  • cùng đôi giày, cùng chiếc ô

→ sự ganh đua ngoại hình giảm đi đáng kể.


Ở các quốc gia mà học sinh đua đồ hiệu, điện thoại mới, cặp đắt tiền, chênh lệch giàu nghèo dễ trở thành áp lực vô hình. Nhật Bản đã giảm điều này bằng cách giảm tối đa yếu tố so sánh vật chất.

Trong một xã hội từng quá nghèo sau chiến tranh, điều này là cơ chế bảo vệ trẻ em khỏi phân hóa giai cấp.


4. Đồng nhất hóa rèn luyện tinh thần tập thể – thứ giúp Nhật tạo kỳ tích kinh tế​

Khi nói về “phép màu kinh tế Nhật Bản”, các nhà kinh tế học thường nhắc tới:
  • tinh thần đoàn kết trong doanh nghiệp
  • khả năng hợp tác cực cao
  • tác phong kỷ luật
  • sự đồng bộ trong sản xuất

Những phẩm chất ấy không xuất hiện trong một ngày.
Chúng được tích lũy từ môi trường học đường, nơi:
  • trẻ được rèn phương pháp làm việc theo nhóm
  • thói quen “đi cùng nhau, làm cùng nhau” được hình thành
  • ý thức trách nhiệm với tập thể trở thành chuẩn mực
Đồng nhất hóa ở đây đóng vai trò như nền móng văn hóa cho nền công nghiệp hóa của Nhật Bản.


5. Trong khủng hoảng, đồng nhất hóa cứu sống con người​


Nhật Bản là quốc gia thường xuyên gặp:
  • động đất
  • sóng thần
  • núi lửa
  • bão lớn
  • tuyết dữ
Nhưng điều khiến thế giới kinh ngạc là:
  • họ không hoảng loạn
  • họ giữ hàng ngũ
  • họ tuân thủ hướng dẫn
  • họ hợp tác với nhau một cách đáng kinh ngạc
Và những kỹ năng này không thể đạt được nếu mỗi cá nhân hành động theo cách riêng.

Một mức độ đồng nhất hóa nhất định giúp bảo đảm an toàn trong tình huống nguy cấp.
Đó là lý do tại sao nhiều chuyên gia quốc tế nói rằng:

“Nếu một thảm họa lớn xảy ra, tôi muốn ở Nhật.”
Nhấn để mở rộng...

Đồng nhất hóa không chỉ tạo ra kỷ luật — nó cứu mạng người.


6. Đồng nhất hóa như một “công cụ giáo dục giai đoạn đầu”​

Nó không hoàn hảo.
Nhưng trong độ tuổi tiểu học – trung học cơ sở, nơi trẻ đang hình thành:
  • thói quen
  • khả năng tự điều chỉnh
  • ý thức xã hội
…sự đồng nhất có thể hỗ trợ:
  • giữ lớp học ổn định
  • giảm xung đột
  • giúp giáo viên quản lý dễ dàng hơn
  • tạo môi trường an toàn trước khi học sinh phát triển cá tính riêng

Ở giai đoạn này, đồng nhất hóa không phải trói buộc, mà là “khung hành vi ban đầu”.

7. Đồng nhất hóa không xấu: chỉ trở nên xấu khi duy trì quá lâu​


Điều quan trọng là hiểu:
  • Đồng nhất hóa từng là giải pháp tối ưu trong hoàn cảnh cũ.
  • Vấn đề xuất hiện khi bối cảnh đã thay đổi, nhưng quy định vẫn giữ nguyên.

Do đó, thay vì xem đồng nhất hóa là “sai hoàn toàn”, cần nhìn nhận:
  • Nó có vai trò lịch sử
  • Nó từng tạo ra sự ổn định và hiệu quả
  • Nó vẫn hữu ích trong một số tình huống
  • Nhưng cần điều chỉnh để phù hợp với xã hội đa dạng hiện đại

Đó là cái nhìn cân bằng và khoa học hơn.


Kết luận​

Đồng nhất hóa trong giáo dục Nhật Bản không phải là sản phẩm của sự độc đoán hay ám ảnh quy tắc, mà là cơ chế xã hội hình thành từ nhu cầu phục hồi, ổn định và phát triển.


Nó là nền tảng tạo nên:
  • một xã hội trật tự
  • mức độ hợp tác cao
  • khả năng xử lý khủng hoảng đáng kinh ngạc
  • tinh thần tập thể giúp Nhật trở thành cường quốc kinh tế

Vấn đề không phải là “đồng nhất hóa tốt hay xấu”, mà là:

Nó được sử dụng trong thời điểm nào, với mục tiêu gì, và có được cập nhật theo sự thay đổi của xã hội hay không.
Nhấn để mở rộng...