Chính trị Thời Kỳ Lập Quốc và Chính Trị Cổ Đại Nhật Bản（～thế kỷ 8）

kamikaze

Khi nhắc đến lịch sử chính trị Nhật Bản, nhiều người thường nghĩ ngay đến các Mạc phủ samurai hay Minh Trị Duy Tân. Tuy nhiên, trước khi những thể chế đó ra đời, Nhật Bản đã trải qua một giai đoạn dài hình thành và định hình cơ cấu chính trị sơ khai – từ các bộ lạc rời rạc, đến liên minh giữa các gia tộc, rồi những cải cách đầu tiên theo mô hình Trung Hoa. Đây chính là nền tảng để hiểu được cách người Nhật tổ chức quyền lực, quan niệm của người Nhật về Thiên Hoàng, và cơ chế tập quyền đã phát triển như thế nào.

Thời kỳ cổ đại này có thể chia thành ba chặng lớn: xã hội Jomon–Yayoi sơ khai, sự xuất hiện của nhà nước Yamato, và cải cách Taika năm 645 – dấu mốc đưa Nhật Bản bước vào quỹ đạo chính trị tập quyền. Từng bước đi trong giai đoạn này không chỉ tạo ra cấu trúc chính trị riêng biệt của Nhật Bản, mà còn để lại ảnh hưởng lâu dài trong suốt tiến trình lịch sử sau đó.

1. Thời kỳ Jomon và Yayoi（10.000 TCN – 250 SCN）

+Xã hội bộ lạc và quyền lực sơ khai

Trong thời kỳ Jomon, Nhật Bản chưa có khái niệm “quốc gia” hay “chính quyền”. Người dân sống rải rác trong các cộng đồng nhỏ, dựa vào săn bắt, hái lượm và đánh cá. Cấu trúc xã hội mang tính chất bình quân: không có vua, không có quan, chỉ có những người đứng đầu bộ lạc đóng vai trò điều phối. Quyền lực chính trị nếu có thì rất hạn chế, chỉ giới hạn ở việc phân chia tài nguyên hoặc giải quyết mâu thuẫn trong cộng đồng.

Điều này cho thấy một đặc điểm quan trọng: chính trị Nhật Bản không khởi nguồn từ một trung tâm mạnh, mà từ các nhóm nhỏ liên kết với nhau lỏng lẻo. Chính vì thế, khi xã hội phát triển hơn, mô hình liên minh gia tộc (thay vì một vị vua tuyệt đối từ đầu) trở thành lựa chọn tự nhiên.

+Yayoi – Bước chuyển sang cấu trúc chính trị sơ khai

Khoảng 300 TCN, thời kỳ Yayoi bắt đầu với sự du nhập kỹ thuật nông nghiệp lúa nước từ bán đảo Triều Tiên. Việc trồng lúa không chỉ thay đổi kinh tế, mà còn thay đổi toàn bộ cơ cấu xã hội:

Làng mạc hình thành với quy mô lớn hơn, dẫn đến nhu cầu quản lý tập trung.
Tài nguyên (đất đai, thóc lúa) trở thành đối tượng tranh giành → cần có người lãnh đạo, bảo vệ, phân phối.
Tầng lớp thủ lĩnh bộ tộc xuất hiện, nhiều “quốc gia nhỏ” (kuni) ra đời.

Đây là mầm mống đầu tiên của quyền lực chính trị ở Nhật Bản. Song song đó, giao thương với Trung Quốc và Triều Tiên giúp người Nhật tiếp nhận khái niệm về nhà nước, luật lệ, và mô hình cai trị tập trung. Trong các sử sách Trung Quốc, Nhật Bản được gọi là “Wa”, và đã có những sứ giả Nhật sang triều cống, cho thấy bước đầu hội nhập chính trị khu vực.

2. Nhà nước Yamato（thế kỷ 3 – 710）

+Sự ra đời của chính quyền trung ương đầu tiên

Khoảng thế kỷ 3–4, một số gia tộc hùng mạnh ở vùng Nara ngày nay đã lập liên minh, tạo nên nhà nước Yamato. Đây được xem là chính quyền trung ương đầu tiên trong lịch sử Nhật Bản. Khác với các quốc gia nhỏ Yayoi, Yamato có cấu trúc bền vững hơn, có lãnh đạo tối cao (Thiên Hoàng) và bộ máy quản lý rộng khắp.

Theo truyền thuyết, Thiên Hoàng Jimmu lên ngôi năm 660 TCN và là vị vua khai quốc. Dù các nhà sử học coi đây là huyền thoại mang tính biểu tượng, nó vẫn giữ vai trò cực kỳ quan trọng trong việc tạo tính chính danh cho hoàng thất. Việc “gắn nguồn gốc quốc gia với thần thoại” giúp Thiên Hoàng được coi như người nối dõi trực tiếp của các vị thần, từ đó đặt nền tảng cho chế độ thần quyền – vương quyền đặc trưng ở Nhật Bản.

+Quyền lực biểu tượng và quyền lực thực tế

Mặc dù Thiên Hoàng được xem là người đứng đầu quốc gia, nhưng quyền lực thực tế lại thường rơi vào tay các gia tộc quý tộc như Soga và sau này là Fujiwara. Các gia tộc này nắm quyền bổ nhiệm, cố vấn và thậm chí quyết định nhiều chính sách. Như vậy, mô hình Yamato không phải là “quân chủ tuyệt đối”, mà là sự kết hợp giữa vị vua mang tính biểu tượng và quý tộc thao túng quyền lực thực tế.

Đặc trưng này để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử chính trị Nhật Bản: Thiên Hoàng luôn hiện diện như biểu tượng tối cao, nhưng thực quyền thường nằm trong tay tầng lớp khác – lúc thì quý tộc, lúc thì Shogun, lúc thì chính phủ hiện đại.

3. Cải cách Taika (645) – Bước ngoặt cho chính quyền tập quyền

+Bối cảnh và nguyên nhân

Đến giữa thế kỷ 7, sự phát triển xã hội khiến mô hình Yamato bộc lộ hạn chế. Quyền lực quý tộc phân tán, đất đai do các gia tộc chiếm giữ, Thiên Hoàng bị suy yếu. Trong khi đó, Nhật Bản tiếp xúc ngày càng nhiều với nhà Đường (Trung Quốc), nơi có hệ thống chính quyền tập quyền chặt chẽ và hiệu quả.

Sau biến loạn Isshi (645), phe ủng hộ Thiên Hoàng lật đổ gia tộc Soga vốn thao túng triều đình. Đây là cơ hội để tiến hành cải cách toàn diện, đưa Thiên Hoàng trở lại trung tâm quyền lực.

+Nội dung cải cách Taika

Dưới thời Thiên Hoàng Kōtoku, cải cách Taika được triển khai với nhiều thay đổi quan trọng:

Quốc hữu hóa đất đai: toàn bộ ruộng đất thuộc về triều đình, nông dân trở thành thần dân chịu sự quản lý trực tiếp.
Thiết lập bộ máy quan liêu trung ương: các chức quan được bổ nhiệm, không còn thế tập cha truyền con nối.
Củng cố vai trò Thiên Hoàng: vị trí Thiên Hoàng được nâng cao về mặt chính danh, trở thành “người đứng đầu quốc gia” trên giấy tờ.

+Ý nghĩa chính trị

Cải cách Taika là lần đầu tiên Nhật Bản thiết lập một chính quyền tập quyền theo mô hình quan liêu. Đây là bước ngoặt biến đổi hoàn toàn cơ cấu chính trị, đặt nền móng cho trật tự phong kiến tập quyền sau này. Mặc dù trên thực tế quyền lực vẫn còn bị phân tán, nhưng về tư tưởng và pháp lý, Thiên Hoàng đã được khẳng định như trung tâm chính trị quốc gia.

Kết luận

Thời kỳ lập quốc và chính trị cổ đại Nhật Bản phản ánh một quá trình phát triển lâu dài và phức tạp: từ xã hội bộ lạc phân tán → hình thành liên minh gia tộc Yamato → xây dựng bộ máy tập quyền qua cải cách Taika. Trong tiến trình này, Thiên Hoàng vừa mang tính chất tôn giáo – biểu tượng, vừa dần trở thành trung tâm danh nghĩa của chính quyền.

Đặc biệt, cải cách Taika năm 645 đã đưa Nhật Bản thoát khỏi mô hình quý tộc phân quyền, đặt nền cho một nhà nước tập quyền hiện đại theo kiểu Đông Á. Đây chính là tiền đề cho mọi biến chuyển chính trị về sau, từ chế độ Mạc phủ đến Minh Trị Duy Tân, và thậm chí cả hiến pháp hiện đại.