Chuyện buôn dưa Cớ sao “áo ấm” là “áo lạnh”?

lonelyinsnow

Moderator
Có những lối nói có vẻ mâu thuẫn nhau, đó chỉ là mâu thuẫn hình thức. Về bản chất, chúng phản ánh những quy luật nào đó của tiếng Việt. Bởi lẽ, “cái gì đã tồn tại thì đều có lý do cho sự tồn tại của nó” (I. Kant).


Mâu thuẫn từ vựng

Nhiều người đã phát hiện những hiện tượng vô lý, mâu thuẫn hay còn gọi là “phi lôgic” trong tiếng Việt. Đầu tiên là mâu thuẫn trong cấu tạo cụm từ, như: hai từ lạnh và ấm có nghĩa ngược nhau nhưng cách nói áo ấm và áo lạnh lại cùng nghĩa, và cùng nghĩa với áo rét. Với phụ nữ mang bầu, chúng ta nói dưỡng thai, đã vậy sao còn có nhà dưỡng bệnh? Một khi tổ quốc lâm nguy, thanh niên sẵn sàng lên đường cứu nước, nhưng với “bà hoả” gây hiểm hoạ cho mọi nhà, sao lại còn cứu hoả?

Cứ vậy, chúng ta còn gặp nhiều lối nói “mâu thuẫn” khác nữa. Trong số này có lối nói “cương quyết đánh thắng kẻ địch xâm lược” và lối nói “cương quyết đánh bại kẻ địch xâm lược”. Đáng sợ hơn, lại còn lối nói “Ở đây bán bột trẻ em”!

Với những cách nói “mâu thuẫn” trên đây, để giải thích bạn hãy liên hệ tới hiện tượng rút gọn từ ngữ đương nhiên đúng trong nhiều cụm từ tiếng Việt.

Để tránh dài dòng, tôi xin nêu một nhóm ví dụ: nếu bạn đồng ý rằng từ cách nói “sách viết cho thiếu nhi” hay “sách dùng cho thiếu nhi” người ta rút gọn thành “sách thiếu nhi” thì hẳn bạn cũng chấp nhận rằng từ cách nói “áo dùng cho mùa lạnh” người ta cũng rút gọn thành “áo mùa lạnh” và rồi thành “áo lạnh”. Nếu chúng ta hiểu từ cách nói “áo mặc chống mưa, chống gió” người ta rút gọn thành “áo mưa”, “áo gió” thì cũng chấp nhận được “áo rét” là kết quả rút gọn của “áo mặc chống rét”. Nếu bạn cho là những cụm từ “truyện vui” , “tủ lạnh” được rút gọn từ “truyện đọc cho vui”, “tủ làm cho lạnh” thì bạn cũng có thể dùng khuôn rút gọn đó để giải thích “áo ấm” được rút gọn từ “áo mặc cho ấm”. Vậy nên có những cái lý cho việc tạo thành ba cụm từ áo lạnh, áo rét, áo ấm có vẻ mâu thuẫn nhau.

Mâu thuẫn cú pháp

Năm 1975, trong mục Giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt trên báo Nhân Dân, một nhà báo lão thành đã phê phán lối nói “cấm không được hút thuốc lá” vì đã cấm sao lại còn cấm không được? Nói vậy chả hoá ra cho phép hút thuốc lá hay sao? Ông đề nghị nói “không được hút thuốc lá” hoặc “cấm hút thuốc lá”. Sự thực, cả ba lối nói trên đều đúng, đều được nhiều người dùng. Hiện tượng ngôn ngữ nào được nhiều người dùng ấy là đã được xã hội chấp nhận.

Chuẩn mực ngôn ngữ là một hiện tượng động. Cái đúng của ngày hôm nay có thể được hình thành từ cái sai của ngày hôm qua. Và cũng hàng loạt cái đúng của ngày hôm qua thì nay lại không được dùng nữa. Trở lại với cấm và cấm không được. Đây không phải là trường hợp duy nhất có thể thêm từ không vào sau động từ mà vẫn tạo ra cách nói đồng nghĩa. Hàng loạt động từ V như: quên, thôi, kiêng, tránh, miễn, ngăn, cản, từ, chối… cũng có đặc điểm giống hệt như cấm: quên mang sách = quên không mang sách; kiêng ăn đường = kiêng không ăn đường; thôi học tiếng Hoa = thôi không học tiếng Hoa; tránh gặp nhau = tránh không gặp nhau; Ba ngăn Hải làm điều bậy = Ba ngăn không cho Hải làm điều bậy; họ cản nó đi vào = họ cản không cho nó đi vào; người bố đã từ đứa con bất hiếu = người bố đã từ không nhận đứa con bất hiếu; ông ta chối đã nhận hối lộ = ông ta chối đã không nhận hối lộ; có nói mấy đi nữa cũng vô ích = có nói mấy đi chăng nữa cũng vô ích…

Hiện tượng mâu thuẫn vừa nêu được giải thích qua đặc điểm ngữ nghĩa của những động từ V vừa nêu. Chúng chung nét nghĩa phủ định: bổ ngữ B của chúng là một cụm động từ và động từ này đã không xảy ra, hoặc không còn được thực hiện. Quên mang A nghĩa là “không mang A”, tránh đi đường X nghĩa là “không đi đường X”, thôi cãi nhau nghĩa là “không còn cãi nhau”, từ bỏ A nghĩa là “không còn thực hiện A”… Nét nghĩa phủ định gắn chặt với B đến nỗi mỗi khi nói tới một động từ lớp này là người ta nghĩ ngay đến “không B”. Ấy thế là xuất hiện lối nói dư “V không B” đồng nghĩa với “V B”. “Cấm A” nghĩa là “cấm không được A”. Cấm xả rác nghĩa là cấm không được xả rác, nói gọn lại là không được xả rác!

Đây là hiện tượng dư do quá trình từ vựng hoá nét nghĩa phủ định bổ ngữ của động từ.

Cuối cùng, thay vì “không có ai đến” đôi khi chúng ta nói “có ma nào đến” và cũng có thể nói “không có ma nào đến”. Hiện tượng mâu thuẫn này lại được giải thích theo một luật khác.

GS.TS NGUYỄN ĐỨC DÂN
Nguồn http://sgtt.vn/Khoa-giao/154347/Co-sao-“ao-am”-la-“ao-lanh”.html
-----
P/s: Đọc bài này nhớ hôm trước bị sempai bắt bẻ "áo lạnh", "áo ấm". Chắc là chọc chơi thôi nhưng nay tự nhiên đọc được một bài giải thích dùm ít nhiều thấy cũng hay và mắc cười nữa ->-
 
Thumbnail bài viết: Hơn 80% doanh nghiệp lưu trú đang gặp khó khăn với vali bị bỏ quên , Cục hội nghị và du lịch Osaka cảm thấy khủng hoảng.
Hơn 80% doanh nghiệp lưu trú đang gặp khó khăn với vali bị bỏ quên , Cục hội nghị và du lịch Osaka cảm thấy khủng hoảng.
Cục Hội nghị và Du lịch Osaka đã công bố kết quả khảo sát vào ngày 29, sau khi ghi nhận tình trạng du khách thường xuyên bỏ quên vali tại các cơ sở lưu trú và trên đường phố. Trong số 34 doanh...
Thumbnail bài viết: Lượng khách du lịch đến Osaka đạt mức kỷ lục 8,476 triệu người , ứớc tính Tháng 1- Tháng 6.
Lượng khách du lịch đến Osaka đạt mức kỷ lục 8,476 triệu người , ứớc tính Tháng 1- Tháng 6.
Ngày 29, Cục Hội nghị và Du lịch Osaka công bố ước tính có 8,476 triệu du khách nước ngoài đã đến thăm Osaka trong nửa đầu năm 2025 (tháng 1-Tháng 6), tăng 23% so với cùng kỳ năm ngoái. Đây là số...
Thumbnail bài viết: Tập đoàn Ngân hàng Sumitomo Mitsui sẽ tạm dừng dịch vụ tích hợp ATM và ứng dụng thanh toán, chuyển đổi sang hệ thống mới vào tháng 1 năm 2026.
Tập đoàn Ngân hàng Sumitomo Mitsui sẽ tạm dừng dịch vụ tích hợp ATM và ứng dụng thanh toán, chuyển đổi sang hệ thống mới vào tháng 1 năm 2026.
Tập đoàn Ngân hàng Sumitomo Mitsui (SMBC) sẽ tạm dừng các dịch vụ như ngân hàng trực tuyến và ATM cùng với việc chuyển đổi sang hệ thống mới. Việc tạm dừng này sẽ diễn ra từ 21:00 ngày 11 tháng 1...
Thumbnail bài viết: Năm lý do tại sao điện thoại thông minh của bạn không nhận được cảnh báo khẩn cấp ?
Năm lý do tại sao điện thoại thông minh của bạn không nhận được cảnh báo khẩn cấp ?
Khi xảy ra động đất hoặc sóng thần lớn, "cảnh báo khẩn cấp" sẽ thông báo cho điện thoại thông minh của bạn bằng âm thanh cảnh báo lớn. Tuy nhiên, có khá nhiều trường hợp điện thoại thông minh của...
Thumbnail bài viết: Tác động của việc giá lương thực tăng cao , 673 triệu người đang "suy dinh dưỡng", chiếm hơn 8% dân số thế giới.
Tác động của việc giá lương thực tăng cao , 673 triệu người đang "suy dinh dưỡng", chiếm hơn 8% dân số thế giới.
Tác động của việc giá lương thực tăng cao đang trở nên nghiêm trọng hơn ở các nước thu nhập thấp. Vào ngày 28, Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc (FAO) và Tổ chức Y tế Thế giới...
Thumbnail bài viết: Bưu điện Nhật Bản lỗ 63 tỷ yên trong năm tài chính vừa qua , năm thứ ba liên tiếp thua lỗ.
Bưu điện Nhật Bản lỗ 63 tỷ yên trong năm tài chính vừa qua , năm thứ ba liên tiếp thua lỗ.
Bưu điện Nhật Bản (Japan Post) thông báo mảng bưu chính của mình đã lỗ 63 tỷ yên trong năm tài chính vừa qua, ghi nhận năm thứ ba liên tiếp thua lỗ. Theo Japan Post, khoản lỗ hoạt động của mảng...
Thumbnail bài viết: Nhật Bản : Ghi nhận 258 vụ tai nạn nghiêm trọng và tử vong liên quan đến tài xế nước ngoài , tỷ lệ cao kỷ lục trong tổng số vụ tai nạn.
Nhật Bản : Ghi nhận 258 vụ tai nạn nghiêm trọng và tử vong liên quan đến tài xế nước ngoài , tỷ lệ cao kỷ lục trong tổng số vụ tai nạn.
Ngày 29, Cơ quan Cảnh sát Quốc gia thông báo rằng trong nửa đầu năm nay (từ tháng 1 đến tháng 6), đã có 258 vụ tai nạn nghiêm trọng và tử vong liên quan đến tài xế nước ngoài, chiếm 2,1% tổng số...
Thumbnail bài viết: Nhật Bản : Tập trung vào việc giảm phí bảo hiểm và tăng lương, đặt câu hỏi về "Lợi ích và gánh nặng" .
Nhật Bản : Tập trung vào việc giảm phí bảo hiểm và tăng lương, đặt câu hỏi về "Lợi ích và gánh nặng" .
Trong bối cảnh tỷ lệ sinh giảm, dân số già hóa và giá cả cao kỷ lục, phí bảo hiểm hỗ trợ các hệ thống an sinh xã hội như lương hưu, chăm sóc y tế và điều dưỡng tiếp tục tăng qua từng năm. Trong...
Thumbnail bài viết: Động đất M8.0 gần Bán đảo Kamchatka, cảnh báo sóng thần đã được ban hành cho khu vực dọc theo bờ biển Thái Bình Dương, bao gồm cả Hokkaido.
Động đất M8.0 gần Bán đảo Kamchatka, cảnh báo sóng thần đã được ban hành cho khu vực dọc theo bờ biển Thái Bình Dương, bao gồm cả Hokkaido.
Một trận động đất mạnh 8.0 độ richter đã xảy ra vào khoảng 8:25 sáng, với tâm chấn gần Bán đảo Kamchatka. Cảnh báo sóng thần đã được ban hành cho một khu vực rộng lớn, bao gồm Hokkaido, Ibaraki và...
Thumbnail bài viết: Nhật Bản : Duy trì mục tiêu 30% nữ quản lý , Kế hoạch cơ bản lần thứ sáu về Bình đẳng Giới.
Nhật Bản : Duy trì mục tiêu 30% nữ quản lý , Kế hoạch cơ bản lần thứ sáu về Bình đẳng Giới.
Vào ngày 29, Chính phủ đã trình bày trước một hội đồng chuyên gia bản phác thảo của "Kế hoạch Cơ bản lần thứ sáu về Bình đẳng Giới", nhằm hiện thực hóa một xã hội mà mọi người đều có thể phát...
Top